FUSÛSU’L-HİKEM Tercüme ve Şerhi-II’nin (Tercüme ve Şerh: AHMED AVNİ KONUK, Hazırlayanlar: Prof. Dr. MUSTAFA TAHRALI- Dr. SELÇUK ERAYDIN (M.Ü. İFAV Yayınları, Yedinci Baskı: Nisan 2017) İçeriği başlıkta belirtilen Fas’tan yapacağım alıntılamalar bu yazıyı oluşturacak.

“Bu ‘rûhî hikmet‘in Yakubî Kelime’ye tahsîsinde iki yön olabilir. Birincisi şudur ki, Yakub (a.s.)ın (oğullarına vasiyetini bildiren) Bakara, 2/132 âyet-i kerîmesine göre, ‘rûhî‘, ‘râ‘nın zammı iledir. Dolayısıyla Yakubî kelime ‘dinî-rûhî hikmet‘ ile lâkablandırıldı. Ve ‘rûh’ ile ‘dîn’ arasında tedbîr bulunduğu için bu fassın esasını ‘din‘ ve ahkâmına dâir olan hakâyık (hakikatler) teşkil etti. Zîrâ şehâdet âlemindeki insânî neş’et (ortaya çıkma) ile ba’de’l-ba’s (tekrar dirilmeden sonra) olan insânî ortaya çıkma, ‘ruh’ ile ‘din’in tedbirini içine alandır. ‘Rûh’un tedbiri iki kısım üzerinedir. Biri ‘aklî tedbir‘dir ki, ilâhî ahlâk ile ahlâklanması ve ilâhî sıfatlarla sıfatlanması ve diğer rabbânî kemâlât ile tamamlanmayı gerektirir. Diğeri, rûhun bedeni tedbir etmesi (yönetmesi) ve mesâlihına (işlerine) ilmî bakışıdır. Ve bu tedbir de rûhî ve tabiî tedbiri câmîdir (toplayıcıdır). Zîrâ onun bu tedbirinden bedenin daha iyi yönü üzere bakâsı umulur.

” Varlığın pekçok mertebesi olmakla beraber, genellikle beş veya yedi mertebe olarak anlatıldığını görüyoruz. (…) A. Avni Bey şerh esnâsında bu beş ve yedi mertebe hakkında zaman zaman topluca izahat vermektedir. Biz burada (Fusûsu’l-Hikem Tercüme Ve Şerhi-II ) yedili tasnifi esas alıp ayniyet ve gayriyet bakımından üzerinde duracağız.

1. Ahadiyet / belirmesizlik mertebesi : Bu mertebe varlığın ‘ıtlâk‘ mertebesi olup, ‘varlık’ bu mertebede her türlü sıfat, isim ve fiilden münezzeh ve her kayıttan, hattâ ‘ıtlâk’ kaydından bile berîdir. Bu mertebe Hakk’ın ‘künh‘ü ve ‘zât’ı olup, bunun üzerinde başka bir mertebe yoktur. Her çeşit zuhûr, tecellî ve belirmeden münezzeh, mukaddes ve berî olduğu için ‘taayyünsüzlük’ (belirmesizlik) mertebesi adı verilmiştir. Bu mertebe hakkında bilgi edinilmesine imkân yoktur. Onun için de ‘gaybu’l-guyûb ( gayblerin gaybi) ve ‘hüviyet gaybi’ gibi bilinmezliğini ifade eden terimlerle adlandırılmıştır. Sadece ‘Zât’, ‘sırf zât’, ‘sırf varlık’ ve ‘sonsuz varlık’ söz konusudur. ‘Allah’ın zâtı hakkında tefekkür etmeyiniz!’ hadîsinde kasdedilen mertebenin bu olduğu söylenir. Kadîm ve ezelîdir. ‘Allah vardır, O’nunla birlikte hiçbir şey yoktur’ hadîs-şerîfi ve ‘Allah âlemlerden ganîdir’ (Ankebût, 29/6) âyet-i kerîmesi de bu mertebeye işaret etmektedir. Bu mertebede Zât, ezelen ve ebeden aynı hâl üzeredir. Cenâb-ı Hakk’ın Zât’ı, bütün varlıklar ‘Kendi’nden zuhûr etmeden önce nasıl ‘âlemlerden ganî ve müstağnî’ ise, zuhûrundan sonra da böyledir. Bu mertebede zuhûr ve taayyün veya herhangi bir maddî veya manevî âlem mevcut olmadığı, Hakk’ın Zât’ından başka bir şey bulunmadığı için ‘gayr’ ve ‘gayriyet’ten söz edilemez. Zuhûr ve belirme mertebeleri burada, Zât’tan herhangi bir şekilde tefrik ve temyiz edilmeksizin Zât’ın aynıdır.
2. İlk Taayyün, hakikat-i muhammediye ve vahdet mertebesi Zâtı’ın irâdî olarak değil, zâtının gereği olarak tenezzül (inme) ve tecelliği ettiği ilk mertebe olduğundan ‘ilk taayyün’ adı verilmiştir.

FUSÛSU’L- HİKEM TERCÜME VE ŞERHİ-II’nin başlıkta belirttiğim bölümünden yapacağım alıntılamalar bu yazıyı oluşturacak.

” ‘Kuddûsî Hikmet‘in İdrîsî Kelimeye tahsîsindeki hikmet şudur ki, İdrîs (a.s.) zahmetli riyazetler ile nefsini hayvânî sıfatlar, tabiî bulanıklıklar ve ârıza kusurlarından temizlemiş; ve sonunda rûhâniyeti hayvâniyet üzerine gâlip kılmakla, beden ve ceset kayıtlarından çoklukla çıkar ve Mirac sahibi olmuş; ve melekler ve soyut ruhlar ile karşı karşıya gelmiş idi. Nitekim on altı sene yiyip içmediği ve uyumadığı ve soyut akıl hâline geldiği hikâye olunur. Bu manâlar, cismânî kesâfet içinde, fikrî bakışa dayalı olan aklı varlığına hâkim olan filozoflar katında kabul olunur bir şey değildir. Fakat ne yapsınlar ki, onların akılları cisim ve cismânilik dâiresinde sınırlanmış ve hapsolup kalmıştır. O sınır dışına çıkamazlar; ve ‘insan yiyip içmese ve uyumasa ölür‘ derler. (…) Velâkin nefislerini tabii bulanıklıklardan ve cismânî kesiflikten kurtaran zâtlar hakkında aslâ doğru değildir.

“Bu, şair Nabi’nin şiirsel bir sözü. Hüsn-ü nazar, bakış güzelliği anlamındadır. Bu bakış güzelliği elbette Nabi’ye ve seçkin kimselere özgüdür. Şair Nabi kendisinde bu bakış güzelliği bulunduğunu, Nabi’yi Nabi yapanın da bu olduğunu söylüyor bu mısra’ında. Yoksa elbette bu mısrada kesinlikle Urfalı veya o bölgede başka illerden kürtleri aşağılama söz konusu değil. Ünlü şair, kendisini Nabi yapanın hüsn-ü nazar (nazar veya bakış güzelliği / nezâket ) olduğunu ifade ediyor. Eğer kendisinde bu özellik olmasaydı, sıradan birisi olsaydı böyle bir şiirsel ifade de olmayacaktı.”

Besmele ve Aşk: Güçten arınmak ve kanatlanmak

Sensüz yola girürisem çarem yok adım atmaya / Gövdemde kuvvetim sensin başım götürüp gitmeye!

Bu mısralar Yunus‘un Divan’ından bekleyebileceğimiz her şeyi başında verir.

Hakikat bir denizdir şeriattır gemisi / Çoklar gemiden çıkıp denize girmediler

Sensüz yola girürisem çarem yok adım atmağa / Gövdemde kuvvetim sensin başım götürüp gitmeğe!

Gönlüm, canım, aklım, bilgim, senin ile karar eder / Pervaz ururlar dem be dem ucuben dosta gitmeğe

Ab-ı hayatın çeşmesi âşıkların visalidir / Kadehi dolu yürüdür susamışları yakmağa

Aşık kişi miskin olur yol içinde teslim olur / Kim niderse boyun bura çare yok gönül yıkmağa

Hak bir gönül verdi bana ha demeden hayran olur / Bir dem gelür şâdî olur bir dem gelür giryân olur

Hayret Allah’a yolculuğun nihayetidir; ‘nihayet’ derken bir bitişten söz etmemek şartıyla! O zaman şöyle de diyebiliriz: Hayret insanın aşina olduğu bilgilerle ve onlara göre gerçekleştirdiği seyr ilallah (Allah’a doğru gidiş) sürecinin fena fillah makamına ermekle seyr fillah (Allah’ta gidiş) haline gelmesinin neticesidir. Bu makama ulaşan insan, beşerî varlığının -ki burada varlık kazanılmış bilgileri, alışkanlıkları ve her türlü insânî hâli içerir- silinmesiyle umduğundan başka bir şey bulmakla hayret hâlinde kalır. (dipnot: Suâd Hakîm, İbnü’l-Arabî Sözlüğü, s.273) Çünkü insan yolculuktan umduğundan başka ve üstün bir şey buldu, bu durum onda hayret halini meydana getirdi. İnsanın Allah’a yolculuğu cehalet ile özdeş olan hayret-gaflet halinden uyanmasıyla başlar; nihayetinde tecellîlerin sonsuzluğunu müşahede etmenin ortaya çıkardığı ikinci hayrette yeni bir sürece girer. Bu itibarla ‘seyr ü sülûk hayretten hayrete doğru bir yolculuktur‘ denilebilir.

Hiç kuşkusuz iki hayret arasındaki farkın anlaşılması sûfilerin seyr ü sülûk düşüncelerinin anlaşılması için belirleyicidir. Birinci hayrette insan, yolunu ve kurtuluşunu (necat) arayan bir varlıktır. Bu anlamda hayret gayeyi ve necatı bilememek, lakin mevcut durumun zararlı olduğunu bilmekle sınırlıdır (cehalet). Hem cehalet ve hem hayret – Arapçada- yolunu şaşırmeeak, yolu bulmak için dolanıp durmak gibi anlamlara sahiptir. İnsan bir çölde yolunu şaşırmış, su aramak veya dönüş yolunu bulmak üzere koşuşturan bir varlığa benzer. Bu arama ‘hayret’ diye ifade edilir. Naslarda sırat-müstakim, şeriat, tarikat şeklinde zikredilen doğru yol, ana yol gibi kavramlar sürekli insanı maksada götürecek araçları ve bunun için gerekli ahlâklanmayı anlatan kavramlardır. Gaflet ise dalalet, hayret ve cehaletin ortak vasfıdır: durumun vahametinden habersiz kalmak! Tasavvuf tövbe ile başlar: ilk makam tövbedir ve tövbe mevcut durum hakkında insanın bir tasavvur sahibi olması demektir. Mevcut durum insan için açık tehlikedir, insanın vakti azdır ve bir an önce kurtuluş için yola çıkmalıdır. İlk hayretten uzaklaşmak tövbe ile başlar. Bu anlamıyla tövbe mevcut durumun kazandırdığı bir bilgiden ortaya çıkarak itiraf (insanın acizliğini ve kötü durumunu bilmesi) adını alır. İnsan kötü bir durumdadır ve onu kurtaracak olan Allah’tan başkası değildir; hiçbir insan kendi gücüyle kurtulamaz! Feridüddin Attâr Mantıku’t-tayr’da