İbrahim Kalın‘ın BARBAR-MODERN-MEDENÎ / Medeniyet Üzerine Notlar kitabının Varlık ve İnsan başlıklı bölümünden yapacağım bazı alıntılamalar oluşturacak bu yazıyı.
“Büyük âlem (makrokozmos) ile “küçük âlem” (mikrokozmos) arasındaki bütünleyicilik ilişkisi, varlık âleminin tek bir bütün olduğu fikriyle örtüşür. Farabî, âlemin “tek bir şahıs” olduğunu söylerken bu noktanın altını çizer ve âlemdeki düzenin bağlı olduğu kurallar ile erdemli şehrin izlemesi gereken ilkeler arasında açık bir “tenasüb”ün bulunduğunu söyler. (dipnot: Ebû Nasr el-Farabî, kitâbu’l-mille ve nusûs uhrâ, ed. Muhhsin Mehhdi, (Beyrut: Daru’l-Meşrik, 1991;2. Baskı), s.65-66.) Varlığın izhar ettiği bütünlük ile erdemli şehrin temsil ettiği siyasî düzen, evrensel düzen fikrinin temel unsurlarından biridir. Molla Sadrâ, Farabî’nin bu evren anlayışını bir adım ileri götürür ve “Varlığın evi (dâru’l-vücûd) tektir ve âlemin tamamı yaşayan tek bir varlıktır.” der. (dipnot: Sadrâ, Esfâr, c.V, s.342) Varlık evinde bulunan bütün nesneler, diğer varlıklarla irtibat halindedir. Varlığı ancak bu şekilde kavradığımız zaman “insanın ufku” ile “varlığın ufku” kesişir ve insan bir varlık mertebesinden diğerine geçer. (dipnot: Sadrâ, Esfâr, c.5, s. 348). En düşüğünden en yükseğine bütün varlık âlemi “tek bir rabıta” ile birbirine bağlıdır. Âlemin tekliğini ve bütünlüğünü bu şekilde ortaya koyan Sadrâ, insanın varlık evinde neden seçkin bir yere sahip olduğunu ve meleklerin ona neden secde ettiğini şöyle açıklar:
Bütün âlem, yaşayan tek bir varlıktır ,(hayevân vâhid ), hattâ tek bir nefs gibidir. (…) İnsan son varlıktır ve tabiat âlemi onunla hitâma erer. Süflî ve ulvî âlemin bütün hakikatleri onda toplanmıştır. İnsan, âlemin bütün hakikatlerine, Hakk’ın isim ve sıfatlarının hakikatlerini eklemiştir. İnsanın tabiat âlemindeki küçük hilâfetinden sonra büyük âlemdeki büyük hilâfeti, bu isim ve sıfatlar sayesinde mümkün olmuştur. Bu yüksek mertebe yani hakikatlerin bütünü sayesinde melekler, Allah’ın emriyle ona secde etmişlerdir. (dipnot: Sadrâ, Esfâr, c. V, s. 350)