Fusûsu’l-Hikem Tercüme Ve Şerhi-I adlı eserin (Müellifi: Muhyiddin İbnu’l-Arabî, Tercüme ve Şerh: Ahmed Avni Konuk, Hazırlayanlar: Prof Dr. Mustafa Tahralı- Dr. Selçuk Eraydın, MÜİFVY, 7. Baskı, 2017) Nuh Fassı bölümünde tenzîh ve teşbihe dair bilgi bulunmakta. Buradan bir yere kadar alıntılama yapacağım. İfadelerde geçen bazı kelimeler ve kavramların günümüzdeki karşılıklarını ayrıca vereceğim.

“Ma’lûmun olsun ki, muhakkak, ehl-i hakâyık indinde Cenâb-ı İlâhî’de tenzîh, ayn-ı tahdîd ve takyîddir.
Yani Cenâb-ı İlâhî sıfât-ı muhdesâttan ve cismâniyyetten ve maddiyyâttan münezzehtir, dediğimiz vakitte, O’nun sıfâtı bunların sıfâtından ayrıdır, demiş oluruz. Binâenaleyh Hak bir sıfat ile takyîd edilmiş olur. Ve kezâ bundan, Hakk’ın haddi bunların haddinden hâriçtir, ma’nâsı da çıktığı için, aynı zamanda Hakk’ı bir hadd ile de tahdîd etmiş oluruz.
; veyâhut Hak bilcümle mukayyedâttan münezzehtir desek, kayd-ı ıtlâk ile takyîd etmiş oluruz. Halbuki ehl-i hakâyık indinde Allah Teâlâ için ne ıtlâk ve ne de takyîd vardır. Zîrâ Cenâb-ı İlâhî, yani hazret-i ulûhiyyet, cemî’-i esmâ-yı ilâhiyyeyi câmi’dir. Ve esmâ dahi O’nun şuûnâtı olup zâtının muktezâsıdır; ve eşyâ dahi esmâsının meclâsıdır. Ve esmânın hazret-i ilmiyyede ve âlem-i ervâha ve âlem-i misâlde ve âlem-i şehâdette meşhûd olan sûretleri yine Hakk’ın tenezzülât-ı vücûdundan peydâ olduğundan, her bir mertebede meşhûd olan ancak kendi zâtıdır. Binâenaleyh gayr nerededir ki, onun bir haddi olsun da Hakkı ondan tahdîd edelim; ve mukayyedin vücûdu var mıdır ki, onun muvâcehesinde Hakk’ı ıtlâk eyleyelim? Tenzîhin tahdîd ve takyîd oluşu mertebe-i ulûhiyyettedir. Mertebe-i ahadiyyette tenzîh ise, isbât-ı şirktir. Çünkü zât-ı ahadîyi tenzîh için ondan gayri bir şey isbât etmek lâzım gelir. Halbuki o mertebede ne isim ve ne de sıfat ve na’t mevcuttur. Cümlesi zât-ı ahadiyyede muzmahildir; ve zâtın gayrı itibar olunacak bir şey yoktur. (…)

Ve Hakk’ı tenzîh etmeyip teşbîh eden kimse dahi böyledir. O, muhakkak O’nu takyîd ve tahdîd etti; ve O’nu bilmedi.

Yani Hakk’ı teşbihsiz tenzîh eden kimse, O’nu tahdîd ve takyîd eylediği gibi, tenzîhsiz teşbîh eden kimse dahi, münezzih olan kimse gibi, O’nu tahdîd ve takyîd etmiş olur; ve Hakk’ı bilmez. Çünkü teşbîh eden kimse, Hakk’ı cismâniyyâta benzetip onda hasreder. Halbuki bu, gayr-ı mahdûd olan mutlakı takyîd ve tahdîddir. Ve kezâ tenzih eden kimse dahi, Hakk’ı cismâniyyâttan tenzîh eder; ve bundan, Hakk’ın haddi cismâniyyâtın hudûdundan hâriçtir, ma’nâsı çıkar. Ve mukayyedâttan tenzîh olundukta dahi, Hak kayd-ı ıtlâk ile takyîd edilmiş olur.

Ve Hakk’ın ma’rifetinde tenzîh ve teşbîh beynini cem’ eden ve onu iki vasf ile vasf eyleyen kimse, nasıl ki kendi nefsini tafsîl üzere değil, mücmelen ârif olur ise, Hakk’ı dahi tafsîl üzere değil, mücmelen ârif olur. Zîrâ âlemde suverden olan şeyin adem-i ihâtasından nâşî, onu iki vasf ile tafsîl üzere vasf etmek müstahîldir.”

hakâyık: hakikatler. tenzîh: Allah’ın her türlü eksikliklerden ve yaratılmışların vasıflarından uzak olduğuna inanma; O’nu öylesi vasıflardan soyutlama. teşbîh:benzetme, kıyas etme; Allah’a yaratılmışların vasıflarını yakıştırma. tahdîd: sınırlama. takyîd: kayıt ve şarta bağlama. muhdesât: Sonradan var edilmiş olanlar, yaratılmışlar, hâdis olanlar. sıfât: sıfat’ın çoğulu. had:sınır, tanıtma / tanımlama. mukayyedât: kayıdlı/izâfî/nisbî/şarta bağlı/’mutlak’ın zıddı olanlar. ıtlâk: kayıd ve hasr etmeksizin genellik üzerine kullanma. hazret: mertebe. münezzih: tenzih eden. na’t:sıfat, nitelik. beyn: ara. cem’ etmek: toplamak. mücmelen: öz olarak. ârif olmak: bilmek/tanımak. suver: ‘sûret’in çoğulu. adem-i ihâta: ihata/kuşatma yokluğu. vasf etmek: nitelemek. tafsîl: ayrıntı. nâşî: dolayı, ötürü. müstahîl: muhâl, imkânsız, boş, saçma. muzmahil: çökmüş, yıkılmış, yok olmuş. ma’rifet: tanınma, bilinme. şuûnât: işler, ‘şe’n’in çoğulu. Vücûd: varlık. muvacehesinde:karşısında.tenezzülât:’tenezzül’ün çoğulu, inmeler, alçalmalar. meclâ: tecellî olunan yer.