İsmail Kara‘nın Derin Tarih dergisi’nde (sayı 132/Mart 2023) çıkan Hilâfetin İlgasının Sarsıntılarına Dair Pek Bilinmeyen bir Metin başlıklı yazısının birkaç yerinden yapacağım alıntılamalar oluşturacak bu yazıyı.

“Osmanlı hilâfetinin son dönemleri ve ilgası bahsinde dışarda(n) yazılan ve konuşulan çok şey var. Oryantalistlerin kaleminden çıkanların bir kısmı kıymetli de. Ama bu yazarlar, anlaşılabilecek tarzda kendi millî-dinî problemlerini ve ideolojik yahut siyasî arayışlarını merkeze ve öne aldıkları için yazdıkları otomatik olarak bizim için de kıymetli ve doğru hale gelmiyor, gelemez. Onların kıymetli veya problemli taraflarını keşfetmek ve yararlanmak için de buradan bakan bir göze ve dimağa, bir süzgece ihtiyaç var. Hilafetin ilgasına 3 ay kala Emir Ali’nin Ağa Han’la birlikte Gazi’ye ve İsmet İnönü’ye yazdıkları mektup da ciddiyetle yaklaşılması gereken metinlerden biri.” (Başlığın hemen altında yazının abstract’ı /özü özelliğindeki metin)

“3 Mart 1924 günü hissedilen ağır sarsıntıların, bu arada hilafetin ilgasının, üzerinden bir asır geçmesine 12 ay gibi çok kısa bir zaman kaldı. Ankara merkezli yeni Türk devletinin ve kurucu kadronun Lozan sonrası süreçte kendisini hem içerde, hem İslâm dünyasında ve hem de Avrupa merkezli dış dünyada konumlandırması açısından mühim ve çok yönlü bir mesele olan bu ilga kararı, Türkiye’de soğukkanlılıkla ve genişliğine-derinliğine ele alınıp değerlendirilmiş sayılmaz. O gün bugün bu konuda konuşan ve yazanların kahir ekseriyeti büyük inkılap-büyük ihanet şablonunu ve edebiyatını aşabilmiş değil maalesef. (Bu alıntının koyu yazılması bana ait -a.a.-)

Niçin? Yazarın “Herhalde hepsi demek en doğru cevap olacak” dediği, ilmî-fikrî yetersizlik mi, psikolojik güvensizlik( yahut güven vehmi) mi, cesaret ve hesap verme- hesap sorma (ahlâk) yoksunluğu mu, Türkiye’yi/kendini önemsememek mi?… İtiraf etmek lâzım; istisnai olmayan bu durumun açık bir mânası var: Türkiye kendi hakkında ‘yerinden ve kendinden’ konuşmayı hâlâ tam öğrenememiş, öğrenme ve konuşma kapasitesine kavuşamamış, bunun için önemseyerek ciddî gayret gösterememiş. (Yazının başlığının hemen altında harfleri daha iri olarak yazılı metnin yeri burası. Ancak burada son bir cümle daha var: ‘Geçirgenlik fonksiyonunu icra eden ama kevgire dönmemiş bir süzgeç…’

Yazının devamını daha az alıntılamayla yansıtacağım.

” Baş sömürgeci devlet olarak İngiltere’nin 19. yüzyılda ulaşmadığı İslâm coğrafyası yok gibi. (…) Yönetebilme ve sömürge kapasitesini artırmak ve etkin kılmak için o gün bugündür hâlâ ciddî emekler vererek; akademisyenler, gazeteciler ve politik-bürokratik elemanlar başta olmak üzere her kademede profesyonel kişiler istihdam ederek; uğraştığı işlerden biri de İslâm dünyasındaki geleneksel ve modern dînî düşünceler, hareketler ve kurumlarla tarikat ve cemaat yapıları, en geniş mânasıyla dinî kabuller ve Müslümanların yaşama tarzlarıdır. (…)

Büyük Britanya’nın ısrarla izlediği bu politikaların zaruretleri ve ihtiyaçları istikametinde ve ciddiyetle uğraştığı mühim meselelerden biri de Osmanlı hilâfetidir. (Elbette Fransa, Almanya, Rusya, İtalya da benzer sebeplerle hilafetle ilgileniyorlar ama gerek muhteva ve araç çeşitliliği gerekse tarihî derinlik, etkinlik ve izlenen siyaset itibariyle İngiltere ile boy ölçüşmeleri herhâlde mümkün değil.) Hilâfet risâleleri ve yazıları üzerinden şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: 19. asrın son çeyreğinden hilâfetin ilgasına kadar geçen yarım yüzyıllık sürede İngiltere bu konuya müdahil olan bütün taraflarla bir şekilde irtibat halindedir ve hattâ karşıt (gibi gözüken) tarafları bile bizzat kendisi kurmakta veya içlerine girerek yönlendirmektedir. Bunun en güzel örneği herhalde ilk hilâfet risâlesi olan Redhouse’ın metnidir. (…)

İngiltere’nin I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devletine ve hilâfete karşı yurüttüğu politikalar Hint Müslüman aydınlarını ihanete uğramış hissine kapılmaya sevketti. (Mehmet Akif’in “Çanakkale Destanı”ndaki “Kimi Hindu kimi yamyam kimi bilmem ne bela” mısraında geçen Hintliler arasında Osmanlı halifesini savunmak sözleriyle kandırılmış ve Çanakkale Harbi’nde Osmanlılara karşı İngiltere tarafından cepheye sürülmüş Müslüman Hintli askerler de vardı. Harbin içinde İngilizlerin desteği ve planlamasıyla Şerif Hüseyin’in öncülüğünde vuku bulan Arap isyanı ve harbin sonunda Hicaz ve Filistin bölgesinin, Mukaddes beldelerin İngiliz tahakkümüne ve kontrolüne geçmesi bu aldatılmışlık hissini iyice kuvvetlendirdi ve yer yer hiddete dönüştürdü.

Hilâfetin ilgasının Hintli Müslüman aydınlar arasında tepki ve şaşkınlıkla karşılanmasının ana sebeplerinden biri de bütün bu süreçler ve bunlarla irtibatlı olarak İstanbul ve Londra’dan ümit ve beklentilerinin artık tamamen suya düşmesidir. (…)

Hilâfetin ilga edildiği sene The Spirit of İslam kitabı Ömer Rıza Doğrul tarafından Ruh-ı İslâm adıyla Türkçe’ye çevrilen Seyyid Emir Ali’nin (1849-1928) hilafetin ilgasının ardı sıra yazdığı -aşağıda tercümesini vereceğimiz- metin bu tepkilerin ve hayal kırıklıklarının boyutlarını göstermesi bakımından önemlidir. Hâlbuki aynı zat 1922 Kasım’ının ilk gününde Meclis tarafından alınan hilafetin saltanattan ayrılması ve saltanatını ilgası kararı üzerine, 7 Kasım tarihli Times’da yayınlanan müsbet bir mektup yazmış ve Ankara’yı desteklemişti. (…)