İhsan Fazlıoğlu: Öncelikle gayb kavramını açıklığa kavuşturmak gerekiyor. Bu çerçevede gayb, metafizik ve meçhul kavramları arasında bir ayrım yapmak önemli. (…).

Türker: Belki kelime anlamları itibariyle bunlar birbirleriyle ilişkili gözüküyor, dahası zaman zaman birbirlerinin yerine kullandığımız oluyor. Fakat aralarında farklılık var. Meçhul aslında bir terim değil.

Fazlıoğlu: İngilizce’de unknown bilinmeyen / meçhul diyorlar gayba. Ama bilinmeyen, gayb değil.

Türker: Evet, meçhul herhangi bir disiplinin terimi değil, bilinmeyen demektir; çok genel bir kullanıma sahiptir. Burada terim olan, metafizik ve gayb’dır. Gayb kelimesi en genel anlamıyla duyulardan gizli olan yani insanın beş duyu organıyls idrak edemediği durumlar anlamına geliyor.

Fazlıoğlu: Peki, aklın idrak edebildiği şey midir gayb?

Türker: Aslında insanın aklıyla idrak edebildiği şeyler nazarî bilinmeyen kısmına girebilir ama gayb’a girmez. Nazarî gayb diye bir şey olmaz.

Çitil: Duyulurlar cihetinden düşünülürler gaybî olabilir ama bu anlamda kendinde gaybî diyemeyiz.

Türker: Evet, diyemeyiz. Metafizik, cismânî olmayan demek, sadece duyulur olmayan demek değil. (…) Nihaî anlamda metafizik Tanrı’yı bilmekle neticelenir. (…) Bu manâda metafizik, gayb olmayan, duyularımızla idrâk ettiğimiz nesnelerin tamamını da kapsamına alan ama kavram olarak bunların varlık, birlik, zorunluluk ve imkân gibi yönlerini inceleyen disiplinin ismi yahut onların aklen kavranabilir olan yönünün ismi iken, gayb duyulardan gizli olanların bütününün ismidir. (…) Bizim için gayb olan, henüz idrak edemediğimiz şey anlamındadır; fakat aklımızla değil, yine ‘duyularımızla‘ idrak edemediklerimiz anlamındadır. (…) Dolayısıyla gayb en genel anlamıyla duyulardan gizlenen demektir ve bazı açılardan metafizikle kesişir.

Metafizik, gayb olmayan, şu anda duyularımızla idrâk ettiğimiz nesnelerin tamamını da kapsamına alan ama kavram olarak bunların varlık, birlik, zorunluluk ve imkân gibi yönlerini inceleyen disiplinin ismi yahut onların aklen kavranabilir olan yönünün ismi iken gayb duyulardan gizli olanların bütününün ismidir.

“Bence gaybla irtibatın en yoğun olduğu alan dindarlık tecrübeleridir. Bu hangi din olursa olsun, hepsinde böyledir. Eğer inanan insanlar bu irtibatı tecrübelerinde içerilen eserler üzerinden takip edemiyor iseler aslâ sürdüremezler.” Ömer Türker