İbn Sînâ Metafizik’in konusunu genişçe ele alır ve öncelikle şunu sorar: Tanrı’nın varlığı bu ilmin konusu olabilir mi? (dipnot: İbn Sînâ, İlâhiyât, s. 5-6.) O’na göre Tanrı’nın varlığı bu ilmin konusu olamaz. Çünkü bir şeyin bir ilmin konusu olabilmesi için kabul edilmiş olması şarttır. Ardından ilimde kabul edilmiş o şeyin halleri araştırılır. Şöyle der: “Hakk’ın varlığının bu ilmin konusu olması mümkün değildir. Çünkü her ilmin konusu, o ilimde varlığı kabul edilmiş bir şey olmalıdır ki, o konunun halleri araştırılır. İlah Teâlâ’nın varlığı ise bu ilimde müsellem (kabûl edilmiş) bir şey değildir; aksine o, bu ilimde talep edilen bir şeydir. (dipnot: İbn Sînâ, İlâhiyât, s.5-6.) O halde İbn Sînâ’ya göre, Tanrı’nın varlığı Metafizik’in konusu kabul edilemez. Bir şeyin bir ilmin konusu diye isimlendirilebilmesi için o şeyin ilim mensupları tarafından kabûl edilmiş olması şarttır. Tanrı’nın varlığı, herkes tarafından kabûl edilmiş bir şey olmadığına göre Metafizik’in konusu Tanrı’nın varlığı değildir.

İbn Sînâ ardından Metafizik’in konusunu tespit eder: Metafizik’in konusu, mutlak varlık, başka bir deyişle varlık olması bakımından varlık ve onun ayrılmaz özellikleridir. Şöyle ki doğa ve matematik ilimlerinden her birisi, mevcutların özel bir halini araştırır. Aynı şekilde diğer özel ilimler de mevcutların birtakım hallerini araştırır. Bu ilimlerden hiçbirisi, mutlak anlamda varlığın hallerini ve onun eklentilerini araştırmaz. İbn Sînâ’ya göre mutlak anlamda varlık ve onun hallerini araştıran bir ilim vardır ve o ilim Metafizik’dir. (Dipnot: İbn Sînâ, en-Necat, II:47. İbn Sînâ’nın görüşleri ve değerlendirmeleri için bkz: İlhan Kutluer, ibn Sinâ Ontolojisi’nde Zorunlu Varlık, s. 69 vd. )

Konevî bir ifadesinde Metafizik’in konusunun varlık, başka bir ifadesinde ise Hak veya Hakk ‘ın varlığı olduğunu belirtir. (dipnot: Konevî, Tasavvuf metafiziği, s.7 (Miftâhü’l – gayb, 2a ). Konevî şöyle demiştir: “Buna örnek olarak, bir görüşe göre Metafizik’te varlığın, veya Geometri’de de ölçmenin bu ilimlerin mevzuu olmalarını verebiliriz. Buna göre Metafizik’in konusu Tanrı’nın zat-ı ahadiyyeti, O’nun ezelî sıfatlarıdır. (Kayserî, Risale fi ilmi’t-tasavvuf, s.11O.)

Metafizik’te isim ve sıfatların ilahî zâta ulaştırıcı olmaları itibariyle araştırılması, daha önce aktardığımız görüşünün gereğidir. Kayserî sûfilerin sözünü ettikleri Metafizik ile kelam ve felsefe arasındaki en önemli farkın sûfilerin gayretinin salt bir araştırma ve tesbit değil, bunun yanı sıra bilgi ile Tanrı’ya yaklaşmak olduğuna dikkat çekmişti. başka bir anlatımla Kayserî’ye göre sûfî, bu gibi teorik konuları esasta bir araç olarak görür. Bununla beraber Kayserî’nin tanımı, kısmen Kelam’ın konusunu çağrıştırır. Nitekim Cürcânî, kelam ilminin konusunun Tanrı’nın zâtı, O’nun sıfat ve isimleri olduğunu belirtir. (dipnot: Cürcânî, Şerh-i mevâkıf, I:36. ) Burada, ‘sıfat ve isimler’, konu tanımında belirttiğimiz üzere, zatından dolayı o ilme ârız olan haller kapsamında değerlendirilir. Kayserî’nin de, kelam ve felsefe bilginlerinin de bu konuyla ilgilendiklerini, başka bir ifadeyle bu konuyu konu seçtiklerini belirtir ; ancak ona göre sûfîlerin ilgilendikleri başka konular ve öncelikle yöntem ve niyetleri kendilerini diğer ilim ehlinden ayırır. ( Kayserî, Risâle fî ilmi’t- tasavvuf, s.110.)

Tanrı’nın Metafizik’in konusu olmasının hangi anlamda olduğunu tesbit gerekir: Bu konu, daha çok Metafizik’in meseleleri bahsinde ele alınsa da Konevî şöyle der: “İlmin konusu, ya Hak’tır veya Hakk’ın dışındaki şeylerdir. Konusu Hak olan ilim, ya başkasına ilişmekten münezzeh ve müstağnî olma açısından HAK’la ilgilenir ya da HAKK’ın başkasına ilişmesi ve başkasının da O’nunla irtibatı açısından veya her iki durumu birleştiren bir ilişkinin makullüğü açısından veya üç nisbetten de münezzeh olan başka bir nisbet açısından veya ıtlak ve her tür sınırlılıktan mutlaklığı açısından Hakk’a yönelir. (Dipnot: Konevî, Fatiha Tefsîri, s.100 (İ’câzü’l-beyân, s.166).