Orijinal adı İ’câzü’l-beyân fî te’vîli ümmi’l-Kur’ân olan eserin Ekrem Demirli çevirisiyle başlıktaki adıyla yayınlanmış kitabın Önsöz ve Genel Giriş bolumlerinden yapacağım bazı alıntılamalar oluşturacak bu yazıyı.

“Abdurrahman (Molla) Câmi, bu eserin müellifi hakkında şöyle demektedir: ‘Şeyh Sadreddin, Hz. Şeyh’in (M.İbnu”l-Arabî) sohbet ve hizmetinde terbiye gördü. Vahdet-i Vücûda dair görüş ve sözlerini akla ve şer’a uygun gelecek tarzda, Şeyh’in maksadını iyice anlamış olarak güzelce yorumlamıştır. Onun bu konudaki araştırmalarını ve yorumlarını görmeksizin meseleyi gereği gibi anlamak mümkün değildir.” (Nefehatü’l-üns, s.769; Haz. Prof. Süleyman Uludağ-Prof. Mustafa Kara) (s.10)

“(…) Câmi’nin bu ifadeleri, Konevî’nin tasavvuf tarihindeki yeri hakkında bir fikir vermektedir. Buna göre, Konevî İbnü’l-Arabî’nin terbiye ve eğitiminde yetişmiştir. (…) Bununla birlikte Konevî’yi sadece bir İbnü’l-Arabî şârihi ve tâkipçisi gibi görmek gerçekle bağdaşmaz. (…) Bir ifadesine göre Konevî, kendisini İbnü’l-Arabî’nin gerçek vârisi olarak görmektedir. (…) (s.10-11) Konevî tasavvufî bilgilerin ve keşiflerin akıl ve nazar gücüyle elde edilmediğini kabul etse bile, bu bilgilerin pek çok yönde ‘makul’ ve ‘anlaşılır’ olduklarını itiraf eder. (…) (s.12) Konevî’nin başlıca eserleri: 1. Miftâhü’l-gayb: Sadreddin Konevî’nin en önemli eseridir. Bu eserde Konevî, konusunu ‘Tanrı’nın âlemle ve âlemin Tanrı ile irtibat ve ilişkisi’ diye belirlediği ilm-i ilâhî‘nin bir ilim olarak inşâsını ele alır. (…) Bu ilimde, doğruyu yanlıştan ayırt etmemizi sağlayan ve bir anlamda felsefede mantığın veya dil bilimlerinde Nahiv ilminin gördüğü vazifeyi gören miyar (ölçüt) mesabesindeki kaideler vardır. (…) Konevî, bu kaideleri en kapsamlı olarak bu eserinde zikreder ve ardından da bu kaidelere göre ilm-i ilâhînin temel meselelerini -sürekli kaidelere atıf yaparak- ortaya koyar. Diğer eserleri: en-nefehâtü’l-ilâhiyye, el -Fukûk fi-kelimât-ı müstenidât-i Fusûsi’l-hikem, el-Mürâselât, en-Nusûs fi-tahkîk-i tavri’l-mahsûs, Kırk Hadis Şerhi, Şerhu Esmâillâhi’l-Hüsnâ, Tebsiratü’l-mübtedî ve tezkiretü’l-müntehî, Fatiha Tefsiri: İ’cazü’l-beyan fi-te’vili Ümmi’l-Kur’an. (s.12-14)

Fâtiha Tefsiri S.Konevî’nin en hacimli eseridir. Bu yönüyle eser, Konevî’nin bütün eserlerinde ele almış olduğu belli başlı bütün konulara dair fikirlerini içermektedir.(s.14) (…) Şöyle demektedir: ‘Fikrî şekillerde ve cedelci takrirlerde herhangi bir fayda ve çare bulunsaydı, nebîler, resûller ve Hakkın hüccetlerini ayakta/kâim tutan ve onların taşıyıcısı olan velîler, bu deliller ve yöntemlerden yüz çevirmezlerdi; bu veliler, nebîler ve resûllerin vârisleridir.’ Konevî burhan yöntemini hakikate ulaştıran temel yöntemlerden birisi sayarken, öte yandan da müşahede yöntemini burhan yönteminin karşısına koymuştur.

Eserin ikinci kısmı ise Fatiha sûresinin yorumlanmasıyla ilgilidir. Bu bölüm de Besmele cümlesinin açıklandığı kısım ile ondan sonraki Fatiha sûresi, birinci kısmı(Hakka ait kısım), ikinci kısmı (kula ait kısım) ve üçüncü kısmı (hem Hakk’a hem kula ait kısım) olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. Hadis şöyledir: ‘Ben namaz sûresi olan Fatiha sûresini benim ile kulum arasında taksim ettim. Yarısı bana aittir ve yarısı kuluma aittir. Kuluma diledikleri verilecektir.’ Buna göre, sürenin birinci kısmı ‘Hakka ait kısımdır.’ Bu kısımda Konevî başta hamd kavramı olmak üzere Tanrı ile ve O’nun mevcutlara varlık vermesi ve onları çeşitli varlık mertebelerine izhar etmesiyle ilgili konuları ele alır. (s.15)

Fâtiha sûresinin ikinci kısmı ise, ‘Ancak sana ibadet eder ve senden yardım dileriz.’ âyetidir. Bu kısımda Konevî ibadet ve Hak ile kulları arasındaki ilişkileri ele alır.

Son kısımda ise kulların Allah’tan talepleri ve duaları ele alınır. (…)

Konevî, Fatiha sûresini ilâhî ve kevnî bütün hakikatleri ve hakikatler arası ilişkileri özetleyen bir sûre olarak görür. (…) (s.16) Konevî iki sıfatın Tanrı’ya nispet edilmesini ele alır. İlim ve kelâm. Şöyle der: ‘İlmin Hakka nispet ve izâfe edilmesi, en eksiksiz, kâmil ve üstün tarzda olmalıdır. (…) Çünkü Hakkın ilmi, kendisinin de haber verdiği ve bildirdiği gibi, her şeyi kuşatmaktadır. Ardından şunu ekler: ‘Hakk’ın kelâmı da O’nun bir sıfatı veya ilminin bir nispetidir.’ Dolayısıyla kelâm da ilim gibi kuşatıcı olmalıdır. Konevî’ye göre bizzat Kur’an bu özelliğine dikkat çekmiştir. Şöyle der: ‘Kur’an bu sıfatın sûreti veya ilmî nispetidir, şu halde Kur’an da ihata edicidir. Nitekim Allah şu âyetle buna dikkat çekmiştir: ‘Kitapta hiç bir şeyi ihmâl etmedik.‘ Konevî, bu görüşünü meşhur bir hadis ile de teyid eder. Bu hadis, Kur’an‘ın ‘zahrının, batnının, haddinin ve matlaının olduğunu belirtir. (…) (s.17) “